Η Χρηστομάθεια[1] [Χρηστομαθείας γραμματικῆς Ἐκλογαί] φαίνεται πως ήταν ένα εγχειρίδιο λογοτεχνίας γραμμένο από κάποιον Πρόκλο -που μερικοί ταυτίζουν με τον Πρόκλο τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο του 5ου μ.Χ. αιώνα και κάποιοι άλλοι με τον Ευτύχιο Πρόκλο, γραμματικό του 2ου μ.Χ. αιώνα. Το έργο πλέον έχει χαθεί,[2] σώζεται όμως μια σύντομη επιτομή του στην Βιβλιοθήκη του Φωτίου (9ος μ.Χ. αι.)[3] καθώς και κάποια αποσπάσματα σε βυζαντινά χειρόγραφα.[4]
Σύμφωνα με τον Φώτιο, ο Πρόκλος άνοιγε την Χρηστομάθεια αναφέροντας τις διαφορές και τις ομοιότητες μεταξύ πρόζας και ποίησης και συνέχιζε με μια περισσότερο διεξοδική παρουσίαση των επιμέρους ποιητικών ειδών.
Για τον Επικό κύκλο έλεγε ότι περιελάμβανε όλες τις διηγήσεις από την μυθολογική ένωση του Ουρανού και της Γης (από τη οποία γεννήθηκαν οι Εκατόγχειρες και οι Κύκλωπες) μέχρι τον επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη και την μετέπειτα κατά λάθος δολοφονία του από τον γιό του Τηλέγονο -δολοφονία που σηματοδοτεί και το τέλος της μυθικής και ηρωικής εποχής.
Την απαρχή του έπους την ανήγε στην ιέρεια του Απόλλωνος και προφήτισσα Φημονόη, η οποία συνήθιζε να δίνει τους χρησμούς της σε δακτυλικό εξάμετρο, ενώ ως σημαντικότερους εποποιούς μνημόνευε τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Πανύασι, τον Πείσανδρο, και τον Αντίμαχο.[5]
Στην συνέχεια αναφερόταν στην ελεγεία και στον ίαμβο,[6] καθώς και στις διάφορες κατηγορίες της μελικής ποίησης· μνημόνευε επίσης τους κύριους εκπροσώπους του κάθε ποιητικού είδους.
Ο Πρόκλος παρουσίαζε το περιεχόμενο των επών του Τρωικού κύκλου με "χρονολογική" σειρά:
Τα Κύπρια Έπη διηγούνταν τα πριν την Ιλιάδα γεγονότα. Άρχιζαν με τους γάμους της Θέτιδος και του Πηλέως και την φιλονικία Ήρας, Αθηνάς και Αφροδίτης για το ποια ήταν η "καλλίστη". Συνεχιζόταν με την κρίση του Πάριδος, την αρπαγή της ωραίας Ελένης, την σύναξη των Αχαιών στην Αυλίδα, την απόβαση στο Ίλιον και τα πρώτα χρόνια του τρωικού πολέμου.
Ακολουθούσε η Ιλιάδα, και μετά την σκυτάλη έπαιρνε η Αιθιοπίς. Στην Αιθιοπίδα, η βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλεια και ο βασιλεύς των Αιθιόπων Μέμνων, σύμμαχοι και οι δυο των Τρώων, σκοτώνονταν από τον Αχιλλέα. Ο Αχιλλεύς με τη σειρά του σκοτωνόταν από τον Πάρη και ο Οδυσσεύς φιλονικούσε με τον Αίαντα για το ποιος είναι ο πιο άξιος για να πάρει τα όπλα του νεκρού ήρωα.
Στην Μικρά Ιλιάδα τα όπλα είχαν ήδη δοθεί στον Οδυσσέα και ο Αίας ντροπιασμένος έχανε τα λογικά του και αυτοκτονούσε. Τότε, ο Φιλοκτήτης επέστρεφε στον πόλεμο και σκότωνε τον Πάρη. Ο Επειός κατασκεύαζε τον Δούρειο Ίππο και οι Αχαιοί αναχωρούσαν για την Τένεδο.
Η Ιλίου Πέρσις έπειτα περιέγραφε τα γεγονότα της άλωσης και της καταστροφής της Τροίας. Οι Τρώες παρά τις προειδοποιήσεις της Κασσάνδρας και τις αντιρρήσεις του Λαοκόωντα έμπαζαν τον Δούρειο Ίππο μέσα στην πόλη τους και γιόρταζαν το δήθεν τέλος του πολέμου. Οι Αχαιοί καταλάμβαναν την αφύλακτη Τροία και ακολουθούσε η λεηλασία και η σφαγή των Τρώων. Ο Πρίαμος, αν και ικέτης, φονευόταν πάνω στο βωμό του Ερκείου Διός. Ο μικρός Αστυάναξ, ο γιος του Έκτορα και της Ανδρομάχης, γκρεμιζόταν από τα τείχη της Τροίας και η Πολυξένη σφαγιαζόταν πάνω στον τάφο του Αχιλλέως. Ο Μενέλαος έβρισκε την Ελένη, συμφιλιωνόταν μαζί της και την οδηγούσε στα πλοία του. Οι Αχαιοί διαμοιράζονταν τα λάφυρα και αναχωρούσαν επιτέλους για την πατρίδα. Οι θεοί όμως εξοργισμένοι με τις ιεροσυλίες και τις αγριότητες που διέπραξαν μηχανεύονταν ήδη την δίκαιη τιμωρία τους.
Στους Νόστους περιγράφονταν, ως συνέπεια ακριβώς της θεϊκής νέμεσης, τα βάσανα και ο αφανισμός πολλών Αχαιών κατά την επιστροφή τους με αποκορύφωμα την δολοφονία του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο.
Στην Τηλεγόνεια, ο Οδυσσέας (που είχε ήδη γυρίσει στην πατρίδα του μετά από μια δεκάχρονη περιπλάνηση τα γεγονότα της οποίας εξιστορούσε η Οδύσσεια) ξαναέφευγε από την Ιθάκη. Παντρευόταν την βασίλισσα των Θεσπρωτών Καλλιδίκη και διεξήγαγε πόλεμο ενάντια στους εχθρούς της τους Βρύγους. Τέλος, επιστρέφοντας κάποτε και πάλι στο νησί του -όπου είχε ήδη καταφθάσει αναζητώντας τον ο Τηλέγονος, ο γιος του από την Κίρκη-, σκοτωνόταν κατά λάθος απ' αυτόν.
Η αξιοπιστία των περιγραφών του Πρόκλου έχει κατά καιρούς έντονα αμφισβητηθεί. Άλλωστε, όπως σημειώνει ο Άλμπιν Λέσκυ, ο Πρόκλος (είτε έζησε τον 5ο είτε τον 2ο μ.Χ. αιώνα) δεν είχε άμεση πρόσβαση στα έπη τα οποία περιέγραφε -αυτά είχαν ήδη προ πολλού χαθεί- αλλά μόνον σε επιτομές και σχόλια προγενεστέρων του γραμματικών της αλεξανδρινής εποχής.[8]
Σημειώσεις
1. Χρηστομάθεια: η μάθηση χρήσιμων πραγμάτων ή (συνεκδοχικά) το εγχειρίδιο που περιέχει την σύνοψη των βασικών γνώσεων για ένα θέμα.
2. Η Χρηστομάθεια αναφέρεται και από τον Βυζαντινό λόγιο του 12ου μ.Χ. Ιωάννη Τζέτζη, σωζόταν δηλαδή ακέραιη τουλάχιστον μέχρι την εποχή αυτή και ίσως και αρκετά αργότερα.
(P. Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων, λήμμα Πρόκλος γραμματικός, εκδ.USP, 1996.)
3. Βιβλιοθήκη Φωτίου, κεφάλαιο 239, Πρόκλος.
4. A. Severyns, Recherches sur la Chrestomathie de Proclos. (Το έργο του Severyns αποτελείται από τέσσερις τόμους που εκδόθηκαν σταδιακά από το 1938 έως το 1963.)
5. Πρόκειται μάλλον για τον Πείσανδρο τον Καμειραίο και τον Αντίμαχο τον Τήιο.
• P. Kroh, ό.π., λήμμα Πείσανδρος από την Κάμειρο.
6. Μερικοί, αναφέρει ο Πρόκλος, θεωρούσαν ότι ο ίαμβος πήρε το όνομά του από την Ιάμβη, την θεραπαινίδα από την Θράκη η οποία όταν είδε στην Ελευσίνα την Δήμητρα να κάθεται αμίλητη και λυπημένη σ' ένα βράχο - που έκτοτε ονομάσθηκε Αγέλαστος Πέτρα - κατάφερε να την κάνει να γελάσει λέγοντας της χονδρά αστεία και χωρατά.
7. R. Westphal, Scriptores metrici graeci (1866), σελ. 229 - 250.
8. Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, σελ. 135, εκδ. Κυριακίδη, 2011.
Η επιτομή του Φωτίου
 |
| Δελφική Σίβυλλα Τοιχογραφία του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα |
Την απαρχή του έπους την ανήγε στην ιέρεια του Απόλλωνος και προφήτισσα Φημονόη, η οποία συνήθιζε να δίνει τους χρησμούς της σε δακτυλικό εξάμετρο, ενώ ως σημαντικότερους εποποιούς μνημόνευε τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τον Πανύασι, τον Πείσανδρο, και τον Αντίμαχο.[5]
Στην συνέχεια αναφερόταν στην ελεγεία και στον ίαμβο,[6] καθώς και στις διάφορες κατηγορίες της μελικής ποίησης· μνημόνευε επίσης τους κύριους εκπροσώπους του κάθε ποιητικού είδους.
Τα περιεχόμενα των χαμένων επών του Τρωικού κύκλου
Η Χρηστομάθεια του Πρόκλου είναι το μοναδικό έργο της αρχαιότητας που μας δίνει, περιληπτικά έστω, το περιεχόμενο των χαμένων επών του Τρωικού Κύκλου. Εκτός από την επιτομή του Φωτίου σώθηκαν και μερικά αποσπάσματα του έργου, τα οποία (με εξαίρεση το απόσπασμα που αναφέρεται στα Κύπρια Έπη), βρίσκονται όλα στον περίφημο κώδικα Venetus A της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης.[7]
Ο Πρόκλος παρουσίαζε το περιεχόμενο των επών του Τρωικού κύκλου με "χρονολογική" σειρά:
 |
| Η κρίση του Πάρη |
Ακολουθούσε η Ιλιάδα, και μετά την σκυτάλη έπαιρνε η Αιθιοπίς. Στην Αιθιοπίδα, η βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλεια και ο βασιλεύς των Αιθιόπων Μέμνων, σύμμαχοι και οι δυο των Τρώων, σκοτώνονταν από τον Αχιλλέα. Ο Αχιλλεύς με τη σειρά του σκοτωνόταν από τον Πάρη και ο Οδυσσεύς φιλονικούσε με τον Αίαντα για το ποιος είναι ο πιο άξιος για να πάρει τα όπλα του νεκρού ήρωα.
Στην Μικρά Ιλιάδα τα όπλα είχαν ήδη δοθεί στον Οδυσσέα και ο Αίας ντροπιασμένος έχανε τα λογικά του και αυτοκτονούσε. Τότε, ο Φιλοκτήτης επέστρεφε στον πόλεμο και σκότωνε τον Πάρη. Ο Επειός κατασκεύαζε τον Δούρειο Ίππο και οι Αχαιοί αναχωρούσαν για την Τένεδο.
Η Ιλίου Πέρσις έπειτα περιέγραφε τα γεγονότα της άλωσης και της καταστροφής της Τροίας. Οι Τρώες παρά τις προειδοποιήσεις της Κασσάνδρας και τις αντιρρήσεις του Λαοκόωντα έμπαζαν τον Δούρειο Ίππο μέσα στην πόλη τους και γιόρταζαν το δήθεν τέλος του πολέμου. Οι Αχαιοί καταλάμβαναν την αφύλακτη Τροία και ακολουθούσε η λεηλασία και η σφαγή των Τρώων. Ο Πρίαμος, αν και ικέτης, φονευόταν πάνω στο βωμό του Ερκείου Διός. Ο μικρός Αστυάναξ, ο γιος του Έκτορα και της Ανδρομάχης, γκρεμιζόταν από τα τείχη της Τροίας και η Πολυξένη σφαγιαζόταν πάνω στον τάφο του Αχιλλέως. Ο Μενέλαος έβρισκε την Ελένη, συμφιλιωνόταν μαζί της και την οδηγούσε στα πλοία του. Οι Αχαιοί διαμοιράζονταν τα λάφυρα και αναχωρούσαν επιτέλους για την πατρίδα. Οι θεοί όμως εξοργισμένοι με τις ιεροσυλίες και τις αγριότητες που διέπραξαν μηχανεύονταν ήδη την δίκαιη τιμωρία τους.
 |
| Οδυσσέας και Πηνελόπη του Φραντσέσκο Πριματίτσιο |
Στην Τηλεγόνεια, ο Οδυσσέας (που είχε ήδη γυρίσει στην πατρίδα του μετά από μια δεκάχρονη περιπλάνηση τα γεγονότα της οποίας εξιστορούσε η Οδύσσεια) ξαναέφευγε από την Ιθάκη. Παντρευόταν την βασίλισσα των Θεσπρωτών Καλλιδίκη και διεξήγαγε πόλεμο ενάντια στους εχθρούς της τους Βρύγους. Τέλος, επιστρέφοντας κάποτε και πάλι στο νησί του -όπου είχε ήδη καταφθάσει αναζητώντας τον ο Τηλέγονος, ο γιος του από την Κίρκη-, σκοτωνόταν κατά λάθος απ' αυτόν.
Η αξιοπιστία των περιγραφών του Πρόκλου έχει κατά καιρούς έντονα αμφισβητηθεί. Άλλωστε, όπως σημειώνει ο Άλμπιν Λέσκυ, ο Πρόκλος (είτε έζησε τον 5ο είτε τον 2ο μ.Χ. αιώνα) δεν είχε άμεση πρόσβαση στα έπη τα οποία περιέγραφε -αυτά είχαν ήδη προ πολλού χαθεί- αλλά μόνον σε επιτομές και σχόλια προγενεστέρων του γραμματικών της αλεξανδρινής εποχής.[8]
Χρήστος Μπελόπουλος
(Το άρθρο αναρτήθηκε από τον υπογράφοντα και στην ελληνική Βικιπαίδεια)
Σημειώσεις
2. Η Χρηστομάθεια αναφέρεται και από τον Βυζαντινό λόγιο του 12ου μ.Χ. Ιωάννη Τζέτζη, σωζόταν δηλαδή ακέραιη τουλάχιστον μέχρι την εποχή αυτή και ίσως και αρκετά αργότερα.
(P. Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων, λήμμα Πρόκλος γραμματικός, εκδ.USP, 1996.)
3. Βιβλιοθήκη Φωτίου, κεφάλαιο 239, Πρόκλος.
4. A. Severyns, Recherches sur la Chrestomathie de Proclos. (Το έργο του Severyns αποτελείται από τέσσερις τόμους που εκδόθηκαν σταδιακά από το 1938 έως το 1963.)
5. Πρόκειται μάλλον για τον Πείσανδρο τον Καμειραίο και τον Αντίμαχο τον Τήιο.
• P. Kroh, ό.π., λήμμα Πείσανδρος από την Κάμειρο.
6. Μερικοί, αναφέρει ο Πρόκλος, θεωρούσαν ότι ο ίαμβος πήρε το όνομά του από την Ιάμβη, την θεραπαινίδα από την Θράκη η οποία όταν είδε στην Ελευσίνα την Δήμητρα να κάθεται αμίλητη και λυπημένη σ' ένα βράχο - που έκτοτε ονομάσθηκε Αγέλαστος Πέτρα - κατάφερε να την κάνει να γελάσει λέγοντας της χονδρά αστεία και χωρατά.
7. R. Westphal, Scriptores metrici graeci (1866), σελ. 229 - 250.
8. Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, σελ. 135, εκδ. Κυριακίδη, 2011.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου